آموزش معماری در ایران

[شکل گیری آکادمیک به سبک بوزار]

الهام رضایی

در دورانی که آموزش معماری در ایران صرفا از طریق آموزش سنتی استاد- شاگردی بود (آموزشی که استاد گنجینه ای از تجربیات خود را به صورت عملی و سینه به سینه به شاگردش منتقل می‌کرد)، اولین اقدامات برای آموزش معماری به صورت آکادمیک به عنوان شکل دهنده سیستم آموزشی کنونی، از اهمیت بسیاری برخوردار است. اتفاقاتی که منجر به شکل گیری آموزش دانشگاهی گردیده و با تاسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۹(با اقتباس از الگوی آموزشی بوزار فرانسه مبتنی بر طراحی معماری و سیستم کار آتلیه ای) همچنان در حال تحول می باشد.

اولین اقدام در زمینه‌ی آموزش معماری

انگیزه اعزام نخستین گروه از ایرانیان برای تحصیل در اروپا ناشی از تمایل دو جانبه ناپلئون و فتحعلیشاه برای تحکیم پیوندهای دیپلماتیکشان بود که در قالب پیشنهاد فتحعلیشاه به ژنرال گاردان برای اعزام پسران هفت تا هشت خانواده سرشناس ایرانی برای تحصیل در فرانسه مطرح شد. این طرح هرگز به اجرا در نیامد چراکه مناسبات ایران و فرانسه رو به تیرگی رفت.
در ادامه دستور آموزش یک گروه نخبه در موضوع های مرتبط با امور نظامی (هندسه و نحوه ساختن قلعه ها) زیر نظر افسر فرانسوی از اقدامات اصلاحی زمان عبای میرزا در دوره قاجار بود.
دو سال پس از امضای پیمان دوستی مقدماتی میان ایران و انگلستان در سال ۱۸۰۹ میلادی میان عباس میرزا و سرهارفورد جونز توافقی در زمینه اعزام تعدادی از دانشجویان ایرانی به انگلستان صورت گرفت و سر هارفورد جونز با فرستادن دو دانشجو با نام های محمد کاظم پسر نقاش باشی عباس میرزا و حاجی بابا افشار (میرزا بابا افشار) پسر یکی از افسران عباس میرزا برای فراگیری رشته های نقاشی و طب در انگلستان موافقت کرد .
تحصیلات این دو تن در ایران به صورت مکتبی بود و آنان فاقد مدارک کافی برای ورود به دانشگاههای اروپایی بودند . به طوریکه سرگرد ساذرلند که مسئول سرپرستی این دو دانشجو بود در نامه ای نوشت : « چون این دو دانشجو نوشتن و خواندن فارسی را نمی دانند اموزش زبان انگلیسی نیز به آنها دشوار است . از طرفی حاجی بابا افشار استعداد و توان لازم برای آموزش طب را ندارد.» در نهایت میرزا کاظم در اثر بیماری سل در انگلیس پس از ۱۸ ماه اقامت فوت کرد و حاجی بابا پس از ۸ سال بدون موفقیت به ایران بازگشت. ولی این اتفاقات پایان راه نبوده همچنان تحولاتی زمینه های شکل گیری آموزش آکادمیک در ایران را فراهم میکرد.

زمینه‌های پیدایش آموزش دانشگاهی در ایران

روابط ایران با غرب در دوران صفویه: دوره‌ی صفویه، دوران افزایش روابط ایران و اروپا به شمار می آید؛ زیرا که در آن زمان، دولت‌های اروپایی گرفتار حملات عثمانی‌ها بودند و این دولت برای آنان خطری بزرگ محسوب می‌شد، لذا دشمنی بین ایران و عثمانی می‌توانست آنان را از خطر مصون دارد و از این رو، روابط با ایران برای آنان جنبه‌ای حیاتی داشت. از سوی دیگر، پیشرفت‌های دریانوردی و بازرگانی دریایی به ممالک مزبور اجازه می‌داد که دریاهای جهان را جولانگاه خویش ساخته و قدرت خود را روز افزون سازند. در سایه این امر، بازرگانی با مشرق زمین، بخصوص حمل ابریشم ایران و ادویه هندوستان کاری آسان و سودآور محسوب می‌شد و بازرگانان و زمامداران ممالک اروپایی در پی استفاده از این فرصت، کوشش بسیاری نمودند. در همین راستا مساله نفوذ سیاسی هم به تدریج مورد توجه زمامداران اروپایی واقع شد، که در نتیجه تعداد زیادی از اروپاییان از جمله بازرگانان، سیاحان و مبلغان مذهبی به ایران آمدند و وجود این اشخاص باعث آشنایی تدریجی ایرانیان با آداب و رسوم و تمدن اروپا شد، به گونه‌ای که می توان اذعان نمود « از سال ۱۵۰۴ م (۹۱۰ ه.ق) تا سال ۱۷۲۲ م (۱۱۳۵ ه. ق) که مقارن با دوره پادشاهان صفوی است، کمتر سالی هست که یک تن از اروپاییان در ایران نباشند و کتابی راجع به ایران نوشته نشده باشد».
مواجهه با تمدن غرب در دوران قاجار: اما مهمترین گام در راه آشنایی با تمدن جدید و معارف اروپایی، در دوره قاجار برداشته شد؛ زیرا در این دوره، ایران بدون واسطه با سیاست اروپایی رو به رو گشت. در نتیجه شکست ایران در جنگ با روسیه (۱۸۱۳ -۱۸۰۴ میلادی ) واز دست دادن ولايات ماورای ارس موجب دلبستگی دولت قاجار به هم پیمانی با انگلیس و فرانسه، با هدف بازپس گیری گرجستان شد.
عباس میرزا و اصلاحات: در سال ۱۱۹۴ خورشیدی (۱۸۱۵ میلادی) عباس میرزا تصمیم گرفت گروه بزرگتری را برای تحصیل در اروپا اعزام نماید که در نهایت ۵ دانشجو با موافقت سرهنگ ویلیام ناکس دارسی عضو برجسته هیئت سر هارفورد جونز به اروپا اعزام شدند و عباس میرزا پذیرفت که هزینه سال اول تحصیل آنها را بپردازد. اسامی این دانشجویان به قرار زیر است :
میرزا صالح شیرازی( جهت تحصیل در زبان های اروپایی و علوم طبیعی) میرزا سید جعفر (مهندسی سیویل ) میرزا رضا سلطان توپخانه (مهندسی توپخانه ) استاد محمد على ( اسلحه سازی) میرزا محمد جعفر (پزشکی).
این افراد تا سال ۱۱۹۸ خورشیدی در انگلیس ماندند و بعد از آن به ایران فراخوانده شدند.
امیرکبیر و تاسیس دارالفنون: دوره سلطنت پنجاه ساله ناصر الدین شاه با دورہ ترقیات سریع علمی و صنعتی اروپا، بارور شدن انقلاب صنعتی ، بروز انقلاب ها و هیجان های ملی، تشکیل دولت های جوان اروپایی و بسط سیاست استعماری ممالک اروپای غربی مصادف شد و امیر کبیر صدر اعظم او فعالیت های خود را در دورانی آغاز نموده بود که کشور به دلیل اقدامات نابخردانه محمد شاه تضعیف شده بود. از جمله نتایج تلاش های امیرکبیر تاسیس دارالفنون بود.

نخستین برخوردهای جدی ایرانیان با نوآوری های غربی در قرن ۱۹ و عهد قاجار بود که از طریق سفرهای دیپلماتیک مقامات، سفرهای تجاری و نیز مهاجرت گروهی از ایرانیان خارج از کشور به دست آمد. اولین معمار تحصیلکرده ایرانی, میرزا مهدی خان قشقایی معروف به ممتحن الدوله، پدر معماری معاصر ایران است. او طراح قصر فیروزه، عمارت بهارستان و مسجد سپهسالار در دوران ناصری است.

انتشار سفرنامه ها: نخستین برخورد های جدی ایرانیان با نوآوری های غربی در قرن ۱۹ میلادی و مقارن با عصر قاجار در ایران شکل گرفت که معمولا از طریق عواملی چون سفرهای دیپلماتیک مقامات حکومتی ایران، سفر های تجاری بازرگانان ایرانی و نیز مهاجرت گروهی از ایرانیان خارج از کشور به دست آمد. در همین راستا در این دوران شاهد انتشار سفرنامه های متعددی هستیم که نقش مهمی را در تعمیق این ارتباط ایفا می نمایند.
از جمله این سفر نامه ها می توان به سفرنامه مسیر طالبی یا سفر نامه میرزا ابوطالب خان که از سفر نامه های مهم دروان قاجار است اشاره کرد که گزارشی است از سفر و اقامت او در انگلیس ،هند و امپراطوری عثمانی و .. که با هدف آشنا ساختن جوامع مسلمان از پیشرفت و ترقی جوامع فرنگ انتشار یافته بود. میرزا ابوطالب خان قبل از ورود به انگلستان از جنوب آفریقا به ایرلند سفر کرد، جایی که اولین یافته های خود را در خصوص اروپا و اروپاییان نوشت. او جزئیات غذا ، آب وهوا ، ساختمان ها ، میادین ،شهر ها ، تئاتر ، پارک های شهر ، کلیسا ها ، مجلس ، رستوران ، مسابقات اسب دوانی و سایر جنبه های زندگی در دوبلین و سایر شهر هایی را که برای او جالب بودند را در سفرنامه خود مورد اشاره قرار داد. در نوشته های او وصف دقیقی از وضعیت خیابان ها اعم از مشخصات ظاهری کف و بدنه تا ابعادو عرض خیابان یا تعداد طبقات خانه های مجاور آن ، همینطور توصیف خانه ها ، اجزا و نیز چیدمان فضایی آنها ، پارک و کیفیت فضایی آن و توصیف ساختمان های اداری و دانشگاهی شهر دوبلین و لندن وجود دارد.

اولین معمار تحصیلکرده ایرانی

میرزا مهدی خان قشقایی معروف به (ممتحن الدوله)، پدر معماری معاصر ایران است. او در سال ۱۲۲۳ خورشیدی (۱۸۴۴ میلادی ) در تهران متولد شد، پس از چند سال تحصیل در مدرسه دارالفنون در سال ۱۲۳۶ خورشیدی به دستور ناصرالدین شاه با هیأت محصلین ایرانی به پاریس اعزام شد و پس از پایان تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی ساختمان/معماری از اکول نرمال سوپریور در سال ۱۲۴۳ خورشیدی (۱۸۶۴ میلادی ) به ایران بازگشت.
در نهایت هنگامی که به ایران بازگشت در اولین دیدار او با ناصرالدین شاہ به وی طراحی قصر فیروزه پیشنهاد می شود.
از جمله اقدامات و سمت های او در این دوره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد :
انتساب او برای مدتی در سمت معاون دوم و سپس معاون اول وزارت امور خارجه، ترجمه و تالیف کتاب حقوق بین الملل، تدوین برنامه درسی مدرسه علوم سیاسی و افتتاح این مدرسه و دریافت لقب ممتحن الدوله طراحی و نظارت بر ساختمان عمارت بهارستان و مسجد سپهسالار که بنا به گفته خود او با کمک بسیار پر رنگ استاد حسن قمی معمار بنام عهد ناصری انجام گرفت.

اصلاحات در دوره مظفرالدین شاه:

مظفر الدین شاه به هنگامی که نائب السلطنه و حکمران آذربایجان بود از مدارس مدرن و آموزش جدید حمایت می کرد و عموما خود را برای اصلاحات پذیرا نشان می داد. اما این رویکرد از روشنفکری او ناشی نمی شد بلکه بیش از خود او صدراعظم جدیدش میرزا علی خان امین الدوله بود که به اصلاح آموزش تحرک تازه ای بخشید. مؤسس مدراس جدید مردی بود با نام حاج میرزا حسن معروف به رشدیه که فرزند یک روحانی بود و با تعلیم و تربیت سبک جدید آشنایی داشت و کوشید در زادگاهش تبریز مدرسه ای با برنامه ها و روش های جدید و اصلاح شده دائر نماید. او که مدتی در بیروت زندگی کرده بود در آنجا با مدارس سبک جدید کشور عثمانی آشنا شده و نظریه های تعلیم و تربیت نوین را فراگرفته بود. وی با الهام از این مدارس پس از مراجعت به تبریز در سال ۱۸۸۸ میلادی ( ۱۲۶۷ خورشیدی) مدرسه ای را به شیوه جدید و با نام رشدیه تاسیس نمود.
مدرنیته ایرانی و روشنفکران متجدد: همزمان با ورود مدرنیته غربی که بیشتر از راه مسافرت، ترجمه متون و نهاد های آموزشی در ایران نفوذ کرد، شاهد شکل گیری قشری روشنفکر – یا به اصطلاح قشر تحصیل کرده دوره قاجار «منور الفکر» در ایران هستیم که هدف عمده آنها دگرگونی های بنیادین اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیکی بود. این قشر اعتقاد داشتند که پیشرفت بشری ممکن بوده و آسان به دست می‌آید و استبداد سلطنتی را دشمن ذاتی آزادی، برابری می‌دانستند. آموزش به سبک غربی به آنها آموخته بود که دانش حقیقی از راه خردورزی و علوم جدید به دست می آید. نهضت مشروطه نیز خود وجهی از عقلانیت مدرن غربی بود که ریشه در اندیشه های مرتبط با جریان روشنفکری در اروپا داشت. از جمله روشنفکران این دوره می توان به میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا ملکم خان ناظم الدوله، میرزا آقاخان کرمانی، حاج زین العابدین مراغه ای و … نام برد.
رضا شاه و ابعاد مختلف اصلاحات: یکی از پیامدهای نهضت مشروطه تغییر رژیم سلطنتی ایران بود. رضا شاه در اسفند ۱۲۹۹ خورشیدی با کودتای نظامی به قدرت سیاسی دست یافت و وظیفه ایجاد دولتی مقتدر را پیش روی خود قرار داد که یک ارتش ملی در قلب آن جای می گرفت. سال ۱۳۰۴ را باید سال شروع نوسازی در ایران یا سال شکل گیری « ایران نوین » دانست که در نتیجه اصلاحات برنامه های نوسازی رضا شاه اتفاق می افتاد.

شکل گیری نهادهای نوین آموزش در ایران

مدرسه دارالفنون را می‌توان نخستين مدرسه عالی به شيوه ای غربی دانست كه با محتوا و برنامه‌ای كمابيش استفاده شده از مدارس غربی توسط اميركبير بنيان نهاده شد.
طرح ساختمان مدرسه دارالفنون توسط نخستين تحصيلكرده ايرانی به نام ميرزا رضا مهندس باشی تهيه شد كه در رشته مهندسی سيويل در مدرسه نظام انگليس تحصيل كرده بود و در رشته ساختن قلعه‌های نظامی تخصص يافته بود.
در دارالفنون در بخش مهندسی سيويل درسی با عنوان «‌معماری» وجود داشت كه مهندس اوگوست كرشيش آن را تدريس می‌كرد.
كريم طاهرزاده بهزاد (۱۳۴۲ – ۱۲۶۷ ) ابتدا در دانشكده هنرهای زيبا در استانبول و سپس در آكادمی معماری برلين تحصيل كرده بود و در سال ۱۳۰۵به ايران آمد. او برای اولین بار برنامه ای برای مدرسه مهندسی و معماری تهيه كرده بود که‌ از طرف وزير فرهنگ وقت پذيرفته شد و اولين مدرسه معماری در سال ۱۳۰۶شمسی ( ۱۹۲۷ميلادی) در دارالفنون ايجاد شد.
در آيين نامه مدرسه مذكور دو كلاس منظور شده بود. يكی كلاس مهندسی و معماری كه دوره آن چهار سال پيش بينی شده بود و ديگری به عنوان معاون مهندسی و معماری كه دوره اش دو ساله تعيين شده بود. اين مدرسه درسال اول شروع به كار كرد اما در اواسط سال دوم به علت كمبود بودجه(کل بودجه در زمان وزیر اعتمادالدوله ۱۰هزار تومان سالانه بوده) تعطيل شد!.
مدرسه صنایع مستظرفه که در سال ۱۲۸۹توسط محمد غفاری(کمال الملک) تاسیس شد و شالوده شکل گیری آموزش منظم نقاشی در ایران معاصر بود.
مدرسه موسیقی شهنازی در ۱۳۰۸که برنامه آن بر اساس آموزش نوین موسیقی در شورای عالی معارف تصویب شد و مسیر گسترش موسیقی در مدرسه ای مستقل و رسمی هموار گردید.
مدرسه عالی موسیقار (هنرستان موسیقی) که برنامه آن در ۱۳۱۲ در شورای عالی معارف تصویب شد و در ۱۳۱۳ اساسنامه ای برای تشکیل آن تقدیم شورا شد. شورای عالی معارف پس از بررسی اساسنامه نام آن را به هنرستان موسیقی تغییر داد و نتیجه آن شکل گیری تدریجی مدرسه ای عالی برای آموزش هنرهای زیبا بود.
هنرستان عالی هنرهای زیبا: مدتی بعد مدرسه مهندسی در دارالفنون دوباره داير شد. طاهرزاده بهزاد،‌ پيشنهاد كرد كه شعبه مهندسی و معماری در مدرسه هنرهای زيبا كه رياست آن را برادرش، حسین طاهرزاده بهزاد برعهده داشت تأسيس شود.
اين پيشنهاد ازسوی اداره صناعت پذيرفته شد و قرار بود كه اساسنامه شعبه مهندسی و معماری را آقايان: مهندس محسن فروغی، ‌ابوالحسن صديقی، مهندس رولاند دوبرول و مهندس حسین طاهرزاده بهزاد تهيه كنند و گويا در نهايت طاهرزاده بهزاد و دوبرول اساسنامه را تهيه و به تصويب رساندند.
در مهر ماه ۱۳۱۷ وزارت پیشه و هنر اساسنامه ها و برنامه های پیشنهادی «هنرستان عالی هنرهای زیبای باستانی» و «هنرهای زیبای نوین» و «هنرستان دولتی بانوان» را برای بررسی به شورای عالی معارف تقدیم کرد. سرانجام اساسنامه و برنامه «هنرستان عالی هنرهای زیبا» در تاریخ چهارم دی ماه ۱۳۱۸ در دوازده ماده به تصویب رسید.

دانشکده هنرهای زیبا

مطابق با اسناد تاریخ دانشگاه تهران، مجلس شورای ملی اجازه تاسیس موسسه ای به نام دانشگاه برای تعلیم درجات عالیه علوم و فنون و ادبیات را در سال ۱۳۱۳ صادر کرد و تصویب اساسنامه هنرستان عالی هنرهای زیبا در شرایطی انجام گرفت که شورای دانشگاه تهران نیز به موضوع تشکیل دانشکده هنرهای زیبا توجه نشان می داد. با عنایت به چنین پیشینه ای برای گسترش آموزش های هنری، سرانجام دانشکده هنرهای زیبا در مهرماه سال ۱۳۱۹ با موافقت وزارت فرهنگ و با اعتبار سالیانه یکصد هزار ریال در دبیرستان مروی با سه شعبه معماری، نقاشی و مجسمه سازی شروع به کار کرد .
علاقه به ادامه حیات دانشکده باعث شد تا استادان در ابتدا به تدریس افتخاری مبادرت کنند و به علت کمبود جا کارگاهها را به ناحیه ی غربی بنای جدید دانشکده فنی در محطه دانشگاه تهران منتقل کنند. در چنین شرایطی به پیشنهاد آقای اسماعیل مرآت، ریاست دانشگاه درباره تاسیس دانشکده هنرهای زیبا و الحاق آن به شعبه دانشگاه مطرح و طرح مزبور در سه ماده با تبدیل کلمه مجسمه سازی به حجاری تصویب شد. در چنین شرایطی زمین های متعدد دانشگاه در سال ۱۳۲۱ (به عنوان مثال: شش دانگ یک قطعه زمین به مساحت ۱۲۸۵ متر مربع واقع در بخش سه حسن آباد به ارزش ۷۹ هزار و ششصد و هشتاد و پنج ریال معامله گردید) خریداری و در توسعه گردید.

آیین نامه سه ماده ای و نخستین اساسنامه دانشکده هنرهای زیبا
آیین نامه سه ماده ای تاسیس دانشکده هنرهای زیبا که به تاریخ ۹ شهریور ۱۳۱۹ در شورای دانشگاه تهران به تصویب رسید:
ماده ۱- از اول سال تحصیلی ۱۳۲۰-۱۳۱۹ آموزشگاهی با نام «دانشکده هنرهای زیبا» در تهران تاسیس و به شمار دانشکده های دانشگاه تهران افزوده می شود.
ماده ۲- منظور از تاسیس این دانشکده آموختن فنون گوناگون معماری- حجاری- نقاشی و قسمت های دیگر هنرهای زیبا خواهد بود .
ماده ۳- اساسنامه و برنامه و آیین نامه های لازم این دانشکده جداگانه تهیه و به تصویب شورای دانشگاه خواهد رسید.
اولین اساسنامه دانشکده هنرهای زیبا نیز در ۳ فصل و ۱۱ ماده تصویب شد:
فصل اول
ماده۱- هدف از تاسیس دانشکده هنرهای زیبا پرورش معماران، نقاشان و حجاران لایق است.
ماده ۲- سه رشته معماری- حجاری ، نقاشی به عنوان شاخه های مختلف دانشکده تصویب شد.
ماده ۳- تحصیلات در تمام رشته های دانشکده رایگان است.
ماده ۴- تحصیلات دانشکده در دو قسمت عملی و نظری در نظر گرفته شده است.
ماده۵- دانشجویی که در دانشکده هنرهای زیبا پذیرفته می شود با موافقت اداره دانشکده استاد خود را انتخاب می نماید و رهبری تحصیلات او تا پایان به عهده آن استاد واگذار می گردد.
فصل دوم
ماده۸- تحصیلات دانشکده به دو دوره نظری و عملی تقسیم شده و در دوره نخست مدت آن دو سال در نظر گرفته شده که همه آموزش ها نظری بوده و دانشجو پس از اتمام دوره باید امتحان داده و پس از موفقیت در امتحان به دوره دوم که شامل تحصیلات عالی نقاشی، معماری و مجسمه سازی بوده وارد می‌شده است.
در بند ”ب“ قید شده است که مدت این تحصیلات محدود نیست و به نسبت استعداد و کار دانشجویان متفاوت خواهد بود. در این دوره امتحان نهایی به عمل نمی آید ولی دانشجویان باید به تدریج در مسابقه هایی شرکت جویند و شماره معینی پاداش دریافت دارند.
فصل سوم
دانشجویان پس از آنکه طبق آیین نامه دوره‌های لازم را طی نموده و پاداش های کافی به دست آوردند باید نمونه ای از کار خود را در رشته مربوط تقدیم نمایند و در صورتیکه هیات قضات آن را پذیرفت به درجه لیسانس نایل می گردند.
پس از دریافت درجه لیسانس در صورتیکه دانشجو به موجب مقرراتی که در آیین نامه جداگانه ای معین شده است، نمونه ای از کار خود را ارایه دهد و پذیرفته شود ممکن است به درجه دکتری نیز نایل گردد.

نحوه پذیرش دانشجو سال تحصیلی ۱۳۲۰-۱۳۱۹
ماده ۱- داوطلبانی که اطلاعات کافی معماری، نقاشی و مجسمه سازی را تا حد قابلیت برای پذیرفته شدن در دانشکده هنرهای زیبا به یکی از دو راه زیرین کسب نموده باشند می توانند در دانشکده هنر های زیبا پذیرفته شوند:
۱- در یک آموزشگاه صنعتی
۲- هنرآموز یک معمار، نقاش یا یک حجار سر شناس
ماده۲- داوطلبان دسته اول نام برده در ماده 1 در موقع نام نویسی بایستی گواهینامه دایر به تحصیل در یک آموزشگاه معماری، نقاشی و حجاری در دست داشته باشد. در این صورت از گذراندن امتحان ورودی معاف بوده و با تصویب شورای عالی دانشکده می توانند در شمار دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا درآید. ولی آموختن دروس نظری سال اول و دوم دوره اول اجباری است .
ماده ۳- داوطلبان دسته دوم نامبرده در ماده 1 ناگزیر به گذراندن امتحان ورودی می باشند و در موقع نام نویسی برای امتحان بایستی گواهینامه از معمار یا نقاش یا مجسمه سازی که نزد آن کارآموزی نموده اند در دست داشته باشند؛ به علاوه اسناد و مدارک کارهایی را که انجام داده است باید همراه داشته باشد و در صورت تصویب شورای عالی دانشکده می تواند در امتحان ورودی شرکت نماید.
ماده۴- از دسته اول طبق رای شورای عالی دانشکده عده ای قبول خواهند شد. از دسته دوم پنج تن از داوطلبانی که در امتحان ورودی پذیرفته شده و معدل آنها بیش از سایر داوطلبان باشد برای ورود به دانشکده هنرهای زیبا قبول خواهند شد.
آیین نامه امتحان ورودی دانشکده هنرهای زیبا مصوب شهریور ۱۳۱۹
شعبه معماری:
ماده یکم: داوطلبان شرکت در امتحانات ورودی این شعبه بایستی شرایط زیر را دارا باشند:
الف- گواهی نامه دوره دوم متوسطه
ب- سن بیش از ۱۶ و کمتر از ۲۵ سال
ماده دوم: نام نویسی و امتحان ورودی سالی یکبار در تاریخی که در برنامه کاهای سالانه معین شده است به عمل می آید.
ماده سوم: مواد امتحان ورودی
امتحان ریاضیات، نوشتن و زبانی:
نوشتنی: یک مساله از جبر، مدت ۲ ساعت
یک مساله از هندسه، مدت ۱ ساعت
یک هندسه ترسیمی، مدت ۴ ساعت
زبانی: یک سوال از جبر، هندسه و هندسه ترسیمی
امتحان تاریخ، نوشتن و زبانی:
نوشتنی: بسط یک موضوع تاریخی مدت ۲ ساعت
زبانی: دو پرسش از تاریخ عمومی
امتحان طراحی:
طراحی از روی مدل تزئینی و مدل بی حرکت، مدت ۴ ساعت
ماده چهارم: شمار دانشجویانی که باید به وسیله مسابقه پذیرفته شوند هر سال از طرف دانشکده تعیین می گردد.

شیوه آموزش
بر مبنای دوره های ریاست افراد مختلف می توان شیوه آموزش معماری را در دانشکده مذکور به سه دوره کلی تقسیم بندی نمود:
الف- نظام آموزش آتلیه ای مبتنی بر سیستم بوزار از بدو تاسیس تا سال ۱۳۴۷
ب- شروع تغییرات در نظام آموزش معماری مبتنی بر شیوه ترمی (نیم سال) از سال ۱۳۴۷
ج- تغییر نظام آموزش معماری بعد از انقلاب

نظام آموزش آتلیه ای مبتنی بر سیستم بوزار از بدو تاسیس تا سال ۱۳۴۷
با شعار به جای رفتن به فرنگ، فرنگ را به ایران می آوریم، آموزش در هنرهای زیبا شکل گرفت. تاسیس دانشکده هنرهای زیبا مبتنی بر الگوی آموزشی هنرهای زیبای پاریس (بوزار) بود و شاخصه اصلی آن اهمیت دادن به فرم های زیبا و هنری بود.
بعد از آندره گدار ریاست دانشکده هنرهای زیبا به مهندس محسن فروغی بین سال های ۱۳۳۲ الی ۱۳۴۱ واگذار شد و او توانست با منسجم کردن دانشکده، اساتیدی چون هوشنگ صانعی، ایرج اعتصام، عبدالعزیز فرمانفرمایان، هوشنگ سیحون و حیدر غیائی را جذب کند.
در زمان ریاست مهندس فروغی چهار آتلیه اصلی در بخش معماری را هوشنگ سیحون، حیدر غیائی، محسن فروغی و آفتاندلسیانس اداره می کردند و در سال ۱۳۴۱ با ریاست هوشنگ سیحون سه رشته تئاتر، شهرسازی و موسیقی تاسیس شد.
دانشکده در بدو تاسیس کاملا به شکل بوزار اداره می شد. برنامه آموزشی متشکل از ۲ سیکل بود:
سیکل اول شامل یک دوره ۳ ساله بود که در سال اول آموزش مقدماتی را دربر میگرفت که دانشجویان با اصول طراحی و راندو و همچنین با سبک های کلاسیک و تناسبات عناصر معماری یونان و روم و مصر آشنا می شدند. بعدا محسن فروغی و هوشنگ سیحون آشنایی با آثار معماری ایران (دوره هخامنشیان و ساسانیان) و برداشت از بناهای ایرانی و آشنایی با معماری ایرانی از طریق رولوه را هم به آن اضافه کردند. در ادامه پروژه های معماری، اسکیس و دکور ادامه می یافت. موازی با دروس عملی دانشجویان در مباحث نظری نیز همراه با یادگیری فن ایستایی ساختمان و نقشه برداری و مصالح، با تاریخ معماری و هنر غرب آشنا می شدند.
دانشجویان پس از اتمام سیکل اول می بایست پروژه کنستروکسیون (ساختمانی) را ارائه میکردند که موضوع آن را استاد تعیین می کرد و در صورت قبولی وارد سیکل دوم می شدند. این پروژه بسیار حائز اهمیت بود زیرا پروژه های قبلی بیشتر کانسپچوال بود و این پروژه به مباحث فنی، پی ستون و اتصالات ، فاز اجرایی و جزئیات کامل ساختمانی می پرداخت.
به علت عدم وجود مدت زمان اجباری برای گذراندن دروس ، هيچ كدام از دانشجويان، هم رتبه نبودند و همگی با هم فرق داشتند. از آن جا كه اكثر دانشجويان از سال دوم به بعد در پروژه های خارج از دانشگاه مشغول به كار می شدند و زمان شركت در امتحان بستگی به آمادگی خود دانشجو داشت،‌ نمی شد مدت زمان مشخصی را برای فارغ التحصيلی در نظر گرفت.
برای دروس نمره ای در نظر گرفته نمی شد،‌ هر درس سه امتياز داشت :‌ مانسيون،‌ مدال درجه دوم و مدال درجه اول؛ که با اخذ تشویق ها دانشجویان در طول سال باید ۶ الی ۸ پروژه تحویل می دادند ومجموع پاداش قبولی برای ورود سیکل دوم را بدست می آوردند.
دانشجویان پس از ۵ سال تحصیل با تهیه پروژه دیپلم که حداقل ۱ سال زمان می برد و طرح ساختمانی کامل بود به دریافت درجه فوق لیسانس نائل می آمدند.
اجرای سیستم شارت بوزار و دقت در زمان تحویل پروژه که با چند دقيقه تأخير در تحويل، درها اتاق ژوژمان بسته و پروژه ها دريافت نمی شد و نام دانشجو نیز پوشانده بود.
دروس طراحی به این شکل بود که طرح های سیکل ۱ روی شاسی های ۱۲۰در۸۰ با مقیاس ۱:۱۰۰ تهیه و ارائه میشد و طرح های سیکل دوم که بزرگتر و پیچیده تر بودند، با مقیاس کمتر و روی شاسی ۱۲۰در۱۶۰ ارائه میشد. شروع به طراحی با اسکیس صورت می گرفت. اسکیس از کارهای عملی و در مدت کوتاه برای پردازش ایده اجرا میشد. برای ارائه آنها معمولا ۸ ساعت و گاهی ۳۶ ساعت زمان در نظر گرفته میشد.
دکور از دیگر پروژه های عملی بود و مقیاس های متفاوتی داشت، از طراحی آرم، سربرگ تا شبکه کنار پاسیو و ورودی یک موزه. معمولا این طرح ها رنگی بود.
از دروس عملی دیگر آنتیک و مدولاژ بود به این ترتیب که دانشجویان یکی از مجسمه ها را که تعداد آن در دانشکده کم بود و از موزه لوور خریداری شده بود (ونوس، هرکول، کله اسب، دو فرشته با گل) با ذغال طراحی می کردند.
در درس مدولاژ موضوعاتی مانند محوطه سازی، طراحی آبنما و مجسمه ارائه میشد و دانشجویان آن را می ساختند و بیشتر جنبه دکوراتیو داشت. این طرح ها توسط استادان نقاشی و مجسمه سازی قضاوت میشد.
الگوی دانشجویان در آن دوره لوکوربوزیه و میس وندروهه بودند و آثار معماری منتشر شده در مجلات معروف معماری خارجی در دسترس دانشجویان بود.
پس از پايان دانشجوی معماری می تواند هر نوع ساختمان و يا تجديد بنای هر محله را به عهده گرفته و با مسئوليت كامل ضمانت اجرای آن را تعهد نمايد. درجه علمی كه دانشجو پس ازگذراندن اين رشته كسب می كند عنوان مهندس معمار است.
در این دوره دو نوع آموزش وجود داشت. دروس تئوری در کلاس ها و طراحی در آتلیه ها. در این نظام طراحی به عنوان ستون فقرات برنامه آموزشی در نظر گرفته می شد و دانشجوان بیشتر مدت تحصیل خود را در آتلیه گذرانده و این موجب ایجاد احساس تعلق خاطر می شد. دروس عملی عمدتا در آتلیه های جداگانه متناسب با اساتید صاحب سبک برگزار می شد.
گاهی اساتید دانشکده از طریق دوستانشان برنامه پروژه های بوزار را دریافت و پس از ترجمه به صورت همزمان در آتلیه ارائه می دادند.
در این روش دانشجویان که به آتلیه وارد می شدند تا زمان فراغت از تحصیل در همان آتلیه و زیر نظر همان استاد باقی می ماندند و تنها در زمان ارائه نتایج داوری کارها، از نظرات سایر اساتید مطلع می گشتند.
آموزش به گونه ای بود که دانشجویان تازه وارد تنها از اساتید نمی آموختند، ارزش آموزش از دانشجویان سال بالایی کمتر از اساتید نبود. هر آتلیه مسئولی به نام شف آتلیه داشت که معمولا از دانشجویان اسم و رسم دار و مورد تایید انتخاب می شد. او ضمن کنترل حضور و غیاب هنگام کرکسیون استاد به کسانیکه نمی توانسند نمره لازم را کسب کنند کمک می کرد. قضاوت و در معرض نقد عموم قرار گرفتن باعث شناخته شدن دانشجویان شده و امکان دعوت شدن برای کار از طرف صاحب کاران را فراهم می کرد.
در زمان ریاست سیحون علاوه بر توجه به درس تاریخ هنر، اشاراتی به معماری ایران میشد و دانشجويان به صورت سفرهای گروهی و بازدید های دسته جمعی برای رلوه و تهيه گزارش دقيق همراه با پلان،‌ مقطع و نما از ساختمان های با ارزش به نقاط مختلف رفته ضمن اخذ امتیاز، ‌آنها را در قالب يك پرونده به انجمن ميراث فرهنگی ارسال می کردند.
تاسیس دفتر فنی در زمان ریاست سیحون در دانشکده برای مشغول به کار شدن دانشجویانی که تمایل دارند بیشتر در دانشکده بمانند نیز انجام گرفت. پروژه های اجرایی مانند سینما اوین، استخر باشگاه تهرانپارس،طراحی ساختمان پپسی کولا، طراحی لوگو دانشگاه شریف، آرم انتقال خون، آرم بانک رفاه، آرم پیکان و … که یا به صورت پروژه و یا به صورت مسابقه به همراه جایزه تعیین می شد، خروجی عملی آتلیه ها بود. در این فضای تعاملی مابین دانشجویان، آن ها علاوه بر آموختن معماری؛ اخلاق، زندگی اجتماعی و همکاری را به شکل بارز می آموختند و تجربه می کردند.

شروع تغییرات در نظام آموزش معماری مبتنی بر شیوه ترمی (نیم سال) از سال ۱۳۴۷
با به اوج رسیدن مدرنیسم در اروپا و همزمان با جنبش دانشجویی- کارگری ۱۹۶۸ فرانسه در ایران نیز تغییر و تحولاتی رخ داد و دانشجویان به مسائل تئوری و تحولات به روز مانند جامعه شناسی معماری، اقتصاد، اجتناعی، گسترش شهرها و … تمایل پیدا کردند که با ریاست پروفسور رضا در دانشگاه تهران، سیستم جدید آموزشی طرح شد و از نظام فرانسوی به نظام آمریکاییی تغییر کرد. این سیستم منجر به بوجود آمدن گروه آموزشی و ترم تحصیلی (نیمسال) گردید. ترکیب هیات علمی را نیز به ۴ درجه استاد، دانشیار، استادیار و مربی تغییر داد.
دوران ریاست میرفندرسکی در دانشکده، از فارغ التحصیلان اروپا به ویژه ایتالیا و همچنین انگلستان، بلژیک و آلمان برای تدریس دعوت به عمل آمد و دانشجویان با سبک ها و فرهنگ های متنوع تری آشنا شدند و روش تدریس معماری از شیوه بوزار به سیستم تعلیمات کشور ایتالیا متمایل شد. دانشجویان سال های مختلف که همواره در آتلیه ها در جوار یکدیگر تحصیل می کردند، از هم تفیک شدند. تغییر سیستم آتیه ای و افزایش تعداد دروس نظری، اضافه شدن دروس مقاومت مصالح، بتن آرمه و تاریخ هنر به پیشنهاد میرفندرسکی سبب شد از پروژه های طراحی کاسته، حضور در آتلیه ها کمرنگ و آتلیه ها صرفا محل کرکسیون گردید. سیستم امتیاز دهی مانسیون تغییر یافته و نمره از ۲۰ تعیین گردید.
تاسیس دپارتمان شهرسازی به ریاست دکتر اعتصام نیز در این دوره شکل گرفت.
اهمیت شناخت معماری بومی ایران بصورت جدید تر در دانشکده مطرح شد و کتاب ها و مقالات زیادی در زمینه حفاظت و باززنده سازی بافت های قدیمی مطرح شد. دانشکده قبل از انقلاب به دو صورت از حضور اساتید خارجی استفاده میکرد. کسانی که برای شرکت در کنگره ها و کنفرانس ها به ایرن می آمدند و به دعوت دانشکده برای دانشجویان سخنرانی می کردند، و اساتیدی که طور مستقیم دعوت می شدند. مانند ریچارد نوئترا معمار معروف دوره مدرنیسم، پروفسورکوآرونی استاد دانشگاه رم، پرودلاو استاد شهرسازی دانشگاه لیورپول که به توصیه دکتر اعتصام دعوت گردید و یک ترم تحصیلی هم در دانشکده تدریس کرد. حضور معماران خارجی تنها برای سخنرانی نبود و برای کار و اجرای پروژه نیز به ایران می آمدند.
در زمان ریاست میرفندرسکی معماری مانند نادر اردلان، کامران دیبا که خارج از ایران تحصیل کرده بودند و در کنگره های معماری فعالانه شرکت می‌کردند، استخدام نیمه وقت دانشگاه گردیدند.

تغییر نظام آموزش معماری بعد از انقلاب

بعد از انقلاب ، شورايی با هدف ايرانی كردن آموزش معماری در ايران و توجه به مبانی اسلامی تشكيل شد. به تصويب اين شورا، دروسی مثل مبانی هنر اسلامی در شرح درس ها اضافه و به كليه دانشكده های معماری ابلاغ شد. برنامه دوره دکتری معماری تدوین گردید و از نیمسال دوم ۱۳۷۰ پذیرش دانشجویان دکتری معماری آغاز گردید.
در سال ۱۳۸۴ تبدیل دانشکده به پردیس هنرهای زیبا صورت گرفت که اکنون دارای ۱۰۵ عضو هیات علمی می باشد. دپارتمان ها به دانشکده تبدیل شدند و هر دانشکده گرو های آموزشی خود را دارد. دانشکده هنرهای زیبا به دلایل زیر واجد ارتقاء از سطح دانشکده به پردیس شناخته شد:
۱ـ مؤسس رشته‌های هنری در ایران و منحصر به فرد بودن آن در کشور
۲ـ نقش مؤثر در تأسیس بسیاری از دانشکده‌های هنری در ایران
۳ـ منحصر به فرد بودن دانشکده هنرهای زیبا در کشور و در منطقه پیرامونی
۴ـ حضور دانش‌آموختگان پردیس در مقیاس جهانی و ملی به علت ارائه آثار برجسته هنری بسیاری از دانش‌آموختگان
۵ـ کسب جوایز برتر در اکثر جشنواره‌های هنری ایران و جهان چه از سوی دانشجویان، چه از سوی اعضای هیأت علمی و چه از سوی دانش‌آموختگان
در این دوره نسبت واحد های عملی و نظری تغییر فاحشی پیدا کرد که میتوان به اضافه شدن درس روستا و تاسیسات ایستایی به صورت جداگانه اشاه کرد.در نتیجه تعداد دروس پایه افزایش و واحد های طراحی کاهش یافت.
تا سال ۱۳۷۷ پذیرش دانشجو به صورت کارشناسی ارشد بود و از سال ۱۳۷۸ به دوره کارشناسی تغییر پیدا کرد. همچنین ایجاد گرایش تحصیلی در دوره های کارشناسی ارشد و دکتری شامل معماری، معماری منظر، مرمت، تکنولوژی، معماری داخلی گردید و طراحی از کنکور ورود به رشته معماری حذف گردید که از موارد مهم در جذب دانشجویان در بدو ورود تلقی می شد.

هم اکنون با تغییرات و تحولات رخ داده در سیستم آموزشی، تعداد دانشکده های معماری در دانشگاه های دولتی، غیر انتفاعی و پیام نور (بدون در نظر گرفتن میزان پذیرش دانشجو از طریق دانشگاه آزاد) به ۲۳۸ عدد رسیده که مطابق با آمار پذیرش دانشجویان معماری از طریق وزارت علوم در سال ۱۳۹۷ در این دانشکده ها، در مقطع کارشناسی معماری ۱۵۹۵۸ نفر، کارشناسی ارشد ۲۹۵۸ نفر می‌باشد که بسیار قابل تامل است.

در حال حاضر در این دانشکده، برای رونق هرچه بیشتر آتلیه‌ها و ارتقای کیفیت آموزش از سال ۱۳۸۰، دانشجویان ورودی جدید به دو گروه مساوی تفکیک شده و تا دو سال به شیوه معمول آموزش می‌بینند، سپس در دو سال دوم کارشناسی، دانشجویان هر سال به شکل جمعی در دو آتلیه تحت عنوان کارگاه ۵ و ۶ تقسیم شده و طرح‌های دو تا پنج را در آتلیه‌ای واحد می‌گذرانند و به مدت دو سال در همین آتلیه می‌مانند. یکی از نکات مثبت این آتلیه، برقراری احساس صمیمیت میان دانشجویان در فضای کلاس است. به همین منظور و برای پیوند دانشجویان با محیط آتلیه، فعالیت‌هایی همچون برگزاری جلسات و مناسبت‌ها صورت می‌گیرد. یکی از نکات محوری در روند آموزش در این آتلیه‌ها، توجه به خلاقیت دانشجویان و تلاش در جهت کشف استعدادها و پروراندن خلاقیت آنان است. بنابراین ایجاد چنین محیطی و برگزاری جلسات گفتگو و بحث .و رفتارهای جمعی، همگی سعی در بهبود کیفیت آموزش دارند.
پس از پردیس هنرهای زیبا با تاسیس دانشگاه ملی (شهید بهشتی) و دانشگاه علم و صنعت و سایر دانشگاههای کشور آموزش معماری به صورت آکادمیک رواج پیدا کرد و دانشگاه تهران به عنوان دانشگاه مادر الگوی بسیاری از دانشکده های معماری قرار گرفت. هم اکنون با تغییرات و تحولات رخ داده در سیستم آموزشی اعم از تعدد دانشکده های معماری، نحوه جذب ، ارزیابی و فارغ التحصیلی دانشجویان و … نمیتوان به طور مشخص خط مشی و سیستم آموزشی را به صورت روشن تفکیک کرد که لازمه آن پژوهش هایی در آسیب شناسی و ارزیابی کیفی روند آموزشی هر دانشکده به طور جداگانه می باشد.
پس از پردیس هنرهای زیبا با تاسیس دانشگاه ملی (شهید بهشتی) و دانشگاه علم و صنعت و سایر دانشگاههای کشور، آموزش معماری به صورت آکادمیک رواج پیدا کرد و دانشگاه تهران به عنوان دانشگاه مادر الگوی بسیاری از دانشکده های معماری قرار گرفت.
هم اکنون با تغییرات و تحولات رخ داده در سیستم آموزشی، تعداد دانشکده های معماری در دانشگاه های دولتی، غیر انتفاعی و پیام نور (بدون در نظر گرفتن میزان پذیرش دانشجو از طریق دانشگاه آزاد)به ۲۳۸ عدد رسیده که مطابق با آمار پذیرش دانشجویان معماری از طریق وزارت علوم در سال ۱۳۹۷ در این دانشکده ها، در مقطع کارشناسی معماری ۱۵۹۵۸ نفر، کارشناسی ارشد ۲۹۵۸ نفر می‌باشد که بسیار قابل تامل است. علاوه بر تعداد پذیرش دانشجوی معماری خارج از ظرفیت شغلی جامعه؛ نحوه جذب، ارزیابی و فارغ التحصیلی دانشجویان در هر دانشکده به صورت درونی و مجزا و مطابق با سلیقه ی اعضای دانشکده می باشد. از این روست که در حال حاضر نمیتوان به طور مشخص خط مشی و سیستم آموزشی معماری را به صورت روشن تفکیک کرد که لازمه آن پژوهش هایی در آسیب شناسی و ارزیابی کیفی روند آموزشی هر دانشکده به طور جداگانه می باشد.

 توضیحات پانویس مطالب و منابع، فقط در نسخه کاغذی موجود است.